Akeno

	Aachen
	esperante Akeno, france Aix-la-Chapelle, nederlande Aken, latine Aquisgranum
	urbo
Flago	Blazono
	Oficiala nomo: Aachen
Lando	Germanio
Federacia lando	Nordrejn-Vestfalio
Distriktaro	Distriktaro Kolonjo
Distrikto	urba regiono Aachen
urbo	Aachen
Historiaj regionoj	4
Riveroj	Wurm, Rur
Situo	Aachen
- alteco	266 m s. m.
- koordinatoj	50° 46′ N 06° 06′ O / 50.767 °N, 6.100 °O (mapo)
Plej alta punkto
- alteco	410 m s. m.
Plej malalta punkto
- alteco	125 m s. m.
Areo	160,83 km² (16 083 ha)
Loĝantaro	252 136 (fine de decembro 2022)
Denseco	1 567,72 loĝ./km²
Unua skriba mencio	765
Urbestro	Jürgen Linden
Horzono	MET (UTC+1)
- somera tempo	MEST (UTC+2)
Poŝtkodo	52062–52080
Tel. antaŭkodo	(+49) 0241 / 02403 / 02405 / 02407 / 02408
ISO 3166	05 3 34 002
Aŭtokodoj	AC
	Loko de Monda heredaĵo de UNESKO
Nomo	Katedralo de Aachen
Tipo de heredaĵo	kultura heredaĵo
Jaro	1978 (#2)
Numero	3
Regiono	Eŭropo
Kriterioj	i, ii, iv, vi
	Situo kadre de Germanio Situo kadre de Germanio
	Situo de la urbo kadre de la federacia lando Nordrejn-Vestfalio kaj de la distrikto Aachen Situo de la urbo kadre de la federacia lando Nordrejn-Vestfalio kaj de la distrikto Aachen
	Vikimedia Komunejo: Aachen
	Retpaĝo: www.aachen.de

Por samtitolaj artikoloj vidu la paĝojn Akeno (frukto) kaj Akeno (apartigilo).

Koordinatoj: 50° 46′ N 06° 06′ O / 50.767 °N, 6.100 °O (mapo)

Aachen [a:ĥ.n] (el kelta Ahha; en Esperanto Akeno^[1] aŭ Aĥeno;^[2] france Aix-la-Chapelle; nederlande Aken; hispane Aquisgrán; latine Aquisgranum; dialekte Oche) estas urbo en okcidenta Germanio, en la federacia lando Nordrejn-Vestfalio. Ĝi troviĝas proksime ĉe la nederlanda kaj belga landlimoj kaj apartenas al la transnacia Eŭregiono Mozo-Rejno

La Karola Premio ("Karlspreis") estas juĝata ĉiujare al persono, kiu antaŭenigis la eŭropan unuiĝon.

Najbara urbo: Eschweiler.

La Universitata Kliniko de Aachen disponas pri la plej granda malsanuleja konstruaĵo de Eŭropo.

Historio

Homoj priloĝis la regionon jam en la neolitiko. Dum la bronzepoko kaj frua ferepoko ĝin priloĝis keltoj, kion pruvas tumulo en la Aĥena arbaro. La keltojn subigis dum la Gaŭla Milito Romiaj soldatoj, kiuj tie konstruis banejon en la 1-a jarcento. (Hodiaŭ la varmaj fontoj ebligas, ke la urbo estas oficiala kuracloko.) La romianoj forlasis la ejon en la 4-a jarcento.

Tomboj atestas, ke frankoj ekloĝis en la regiono ĉirkaŭ Aachen en la 7-a jarcento. La unua tekstfonto, kiu mencias la urbon, originas el 765, kiam la franka reĝo Pipino la pli juna tie pasigis kristnaskon kaj sekvan paskon. Lia filo kaj posteulo Karolo la Granda konstruigis palacan regejon ekde 789 (unu turo de ĝi daŭre staras kaj estas la plej malnova konstruaĵo en la urbo); krome preĝejeton, bazo de la hodiaŭa katedralo. Karolo la Granda, jam imperiestro, mortis kaj entombiĝis en Aachen en 814. Ankaŭ liaj posteuloj dumtempe loĝis tie, ĝis la normanoj detruis la regejon en 881.

En la jaro 936 Otto la 1-a kroniĝis germana reĝo en Aachen, kaj tiel faris liaj posteuloj dum preskaŭ 600 jaroj.

La traktato de Aachen (aŭ france Aix-la-Chapelle) de la 2-a de majo 1668 haltigis la militon de Devolucio inter Francio kaj Hispanio.

La Akena Kongreso okazis inter la 29.9. kaj la 21.11.1818 en Aachen. Temis pri interkonsenttrovo pri mezuroj farotaj por malhelpi demokratiaj movadoj en Eŭropo post la novordigoj de la Viena kongreso.

20a jarcento

La Batalo de Akeno estis grava batalo de la Okcidenta Fronto en la Dua Mondmilito, luktita inter usonaj kaj germanaj fortoj en kaj ĉirkaŭ Akeno inter la 2a kaj la 21a de oktobro 1944. La urbo estis parto de la Sigfrida Linio, nome la ĉefa defenda reto de la okcidenta landlimo de Germanio; la Aliancanoj estis esperintaj konkeri ĝin tuje kaj avanci en la industriigitan Ruhr-regionon. Kvankam plej el la civila loĝantaro de Akeno estis evakuita antaŭ la komenco de la batalo kaj tiel ne estis tro da civilaj mortoj, multo de la urbo estis detruita kaj ambaŭ flankoj suferis fortajn perdojn. La batalo finis per kapitulaco de germanoj, sed ilia obstina defendemo multe malhelpis la planojn de Aliancanoj por la avanco en Germanion.^[3]

Amaskomunikiloj

Aachener Nachrichten (prononco [Aĥener NAĤrihtn], mallonge AN) estas germana nacia gazeto. Ĝi fondiĝis en la urbo Akeno kaj havas sian centran redakcion tie. Gazetaj eldonoj ekde la 24-a de januaro 1945 aperas ĉiun lundon ĝis sabaton. Kune kun la parenca gazeto Aachener Zeitung ĝi publikiĝas en eldonejo nomata Aachener Zeitungsverlag.

Partneraj urboj

Liège (Luik, Lüttich), Belgio (1955)
Reims, Francio (1967)
Halifax, Britio (1979)
Toledo, Hispanio (1985)
Ningbo, Ĉinio (1986)
Naumburg, Saksio-Anhalto, Germanio (1988)
Arlington, Virginio, Usono (1993)
Kaburbo, Sudafriko (1999)
Kostroma, Rusio (2005)
רֹאשׁ הָעָיִן (Roŝ Ha Ajin), Israelo (2007)
Baltimore, Irlando (2010)
Istanbulo-Sarıyer, Turkio (2013)

partnerigita kun la urboparto Kornelimünster/Walheim:

Montebourg, Francio (1972)

Esperanto-movado

La akenaj esperantistoj ĉiam tre proksime kunlaboris kun la Esperanto-grupo de la proksima urbo Eschweiler rekte ĉe la orienta urbolimo, kie interalie loĝis Uwe-Joachim Moritz kun sia familio kaj Claus Günkel, sed ankaŭ kun la Esperanto-grupo de la same proksima urbo Maastricht en distanco de malpli ol 20 kilometroj okcidente kaj en pli vasta senco apartenas al la trilanda regiona Esperanto-ligo Senlime. La iama "Esperanto-lando" Neŭtrala Moresnet ekde 1908 ĝis la eko de la unua mondmilito en 1914 komenciĝis rekte ĉe la sudokcidenta urbolimo, kaj la urbo Kerkrade, kie interalie disvolviĝis la IJK 1989 de TEJO, situas rekte ĉe la norda urbolimo. Daŭre estas gastiganto de Pasporta Servo en Akeno.

Gefiloj de la urbo

Apollonia Radermecher, ordenfondintino kaj flegistino
Erwin Gatz, eklezia kaj arta historiisto kaj romkatolika pastro
Richard Scheringer, politikisto
Thomas Kemmerich, politikisto

Referencoj

↑ Akeno estas pli nova esperantigo, kiu ekmenciiĝis per la publikiĝo de la eldono 2002 de PIV, ankaŭ notiĝas en en la reta eldono de 2020
↑ Aĥeno estas la origina esperantigo el la 19-a kaj 20-a jarcentoj, kiun laŭ aserto de PIV uzis Zamenhofo, ĝin notis la eldono de PIV el 1970, paĝo 17, kaj daŭre uzas interalie la magazino Monato, ekzemple en artikolo de Istvan Ertl el la numero 11 2011, paĝoj 16 kaj 17
↑ Video: Allies Set For Offensive. Universal Newsreel. 1944. Alirita la 8an de februaro 2012.